کتاب « تفکر جانبی/ Lateral Thinking» نوشته‌ی ادوارد دوبونو یکی از تأثیرگذارترین آثار در حوزه‌ی خلاقیت، تفکر نوآورانه و حل مسئله به شمار می‌رود. این کتاب سال‌هاست که به عنوان یکی از منابع اصلی در آموزش تفکر خلاق و راهبردی در دانشگاه‌ها، کارگاه‌ها و دوره‌های مدیریتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
دوبونو در این اثر، مفهومی کلیدی به نام «تفکر جانبی» را معرفی می‌کند؛ روشی نوین، متفاوت و مکمل برای تفکر منطقی (یا همان تفکر عمودی) به شمار می‌رود. در واقع، تفکر جانبی بر کنار گذاشتن مسیرهای رایج و معمول ذهنی و بهره‌گیری از رویکردهایی تازه، غیرخطی و گاه نامتعارف برای حل مسائل و دستیابی به راه‌حل‌های خلاقانه تأکید دارد.
این رویکرد با هدف «جشنواره اندیشمندان و دانشمندان جوان» هم‌راستا است؛ رویدادی که با تمرکز بر پرورش خلاقیت، نوآوری و تفکر نوین در جوانان، تلاش می‌کند استعدادهای برتر را به چالش بکشد و آن‌ها را در مسیر حل مسائل پیچیده و ارائه راهکارهای نوآورانه هدایت کند.
تفکر جانبی به چه معناست؟
تفکر جانبی، به معنای استفاده از روش‌هایی غیرمتعارف، غیرمستقیم و خلاقانه است که از الگوهای معمول ذهنی فاصله گرفته و برای حل مسائل و رسیدن به راه‌حل‌های نوآورانه به کار می‌رود. ادوارد دوبونو در این کتاب تفاوت اساسی میان «تفکر عمودی» و «تفکر جانبی» را این‌گونه توضیح می‌دهد: در تفکر عمودی، فرد مسیر مشخص و منطقی را به صورت مرحله‌به‌مرحله دنبال می‌کند تا مسئله را حل کند؛ روشی که اگرچه ضروری است، اما گاهی محدودکننده می‌شود. در مقابل، تفکر جانبی ذهن را آزاد می‌گذارد تا از زوایای مختلف و با رویکردی خلاقانه و غیرخطی به مسائل بنگرد و راه‌حل‌های نوآورانه‌ای بیابد. دوبونو معتقد است که اکثر افراد به طور پیش‌فرض از تفکر عمودی استفاده می‌کنند، اما بسیاری از ایده‌های خلاقانه زمانی شکل می‌گیرند که ذهن از مسیرهای رایج خارج شده و به الگوهای تازه‌تر و متفاوتی فکر کند. به همین دلیل، تفکر جانبی نقش مهمی در بازکردن افق‌های نو و ارائه راهکارهای متفاوت برای حل مشکلات ایفا می‌کند.
هدف تفکر جانبی: شکستن چارچوب‌های ذهنی
هدف اصلی کتاب «تفکر جانبی» این است که به خوانندگان بیاموزد چگونه از این نوع تفکر برای حل مسائل استفاده کنند و از محدودیت‌های تفکر خطی و سنتی فراتر روند. ادوارد دوبونو در این کتاب نشان می‌دهد که خلاقیت صرفاً یک استعداد ذاتی نیست که تنها افراد خاصی از آن برخوردار باشند، بلکه مهارتی آموختنی است که با تمرین و به‌کارگیری روش‌های خاص می‌توان آن را تقویت کرد. این مهارت به‌ویژه در مدیریت، طراحی، آموزش، تبلیغات و هر حوزه‌ای که نیاز به نوآوری دارد، بسیار کاربردی است.
دوبونو با زبانی ساده و علمی، ابزارها، تکنیک‌ها و تمرین‌هایی را معرفی می‌کند که به تقویت تفکر جانبی کمک می‌کنند. او تأکید دارد که نباید منتظر الهام‌های ناگهانی بود؛ بلکه باید خود به طور فعال و آگاهانه فرآیند خلاقانه را هدایت کنیم و با استفاده از روش‌های نوین، راه‌حل‌های جدید و خلاقانه‌ای بیابیم.
چنین نگاهی دقیقاً در مسیر جریان‌سازی فرهنگی و علمی جشنواره اندیشمندان و دانشمندان جوان قرار می‌گیرد؛ جریانی که تلاش می‌کند با ترویج تفکر خلاق و بین‌ارشته‌ای، بستری برای رشد ایده‌های نو و تربیت نسل آینده نوآوران فراهم کند.
تکنیک‌ها و ابزارهای تفکر جانبی
دوبونو همچنین در این کتاب به معرفی ابزارها و تکنیک‌هایی می‌پردازد که می‌توانند به فرد کمک کنند تا تفکر جانبی را در عمل به کار ببندد. از جمله روش‌هایی که در کتاب برای تقویت تفکر جانبی پیشنهاد می‌شود، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تغییر فرضیات اولیه: شک کردن به پیش‌فرض‌هایی که معمولاً بدیهی فرض می‌شوند.
- دیدگاه‌های متفاوت: نگاه به یک موضوع از زاویه دید دیگران یا از چشم‌اندازی متفاوت.
- پرسش‌های چالش‌برانگیز: طرح سؤالاتی که پاسخ‌های سنتی ندارند و نیازمند تفکر خلاق هستند.
- استفاده از بازی‌ها و سناریوها: برای تحریک ذهن و خروج از مسیرهای تکراری.
این تکنیک‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که ذهن را از مسیرهای معمولی خارج کرده و به جستجوی ایده‌های خلاقانه و نامتعارف سوق می‌دهند. یکی از نکات مهمی که دوبونو بر آن تأکید دارد، ، این است که خلاقیت محدود به افرادی نیست که «به طور طبیعی» خلاق هستند: بلکه با بهره‌گیری از این روش‌ها می‌توان ظرفیت‌های خلاقانه نهفته در هر فرد را شکوفا کرد.
آشنایی با نویسنده
ادوارد دوبونو (Edward de Bono)، نویسنده و روان‌شناس اهل کشور مالت، یکی از برجسته‌ترین نظریه‌پردازان حوزه خلاقیت، آموزش روش‌های نوآورانه و حل مسئله است. او تحصیلات خود را در رشته‌های پزشکی، روان‌شناسی و فلسفه در دانشگاه‌هایی چون آکسفورد و کمبریج گذرانده و سال‌ها به عنوان استاد و مشاور در زمینه بهبود فرآیند تفکر فعالیت کرده است. دوبونو بیش از ۸۰ کتاب در زمینه تفکر و خلاقیت نوشته که از جمله آن‌ها می‌توان به تفکر شش کلاه (Six Thinking Hats)، چگونه خلاق باشیم (How to Have Creative Ideas) و آموزش تفکر به کودکان (Teach Your Child How to Think) اشاره کرد. او باور داشت که نظام‌های آموزشی سنتی، خلاقیت را سرکوب می‌کنند و باید مهارت تفکر از سنین پایین آموزش داده شود تا افراد بتوانند مستقل، خلاق و مؤثر فکر کنند.
سخن آخر
کتاب «تفکر جانبی» اثری بسیار ارزشمند برای کسانی است که به دنبال پرورش خلاقیت، حل مسائل پیچیده و شکستن چارچوب‌های ذهنی رایج هستند. ادوارد دوبونو در این کتاب به ما می‌آموزد که تفکر خلاق تنها در انتظار لحظات نادری از الهام نیست، بلکه با تمرین، آگاهی و استفاده از ابزارهای درست می‌توان آن را به بخشی از سبک زندگی ذهنی خود تبدیل کرد.
مطالعه‌ی این کتاب می‌تواند تأثیر عمیقی در نگاه افراد به مسائل روزمره، شغلی، و حتی روابط انسانی بگذارد. اگر می‌خواهید به جای تکرار راه‌حل‌های قدیمی، مسیرهای تازه‌ای را کشف کنید، این کتاب نقطه‌ی شروع خوبی خواهد بود.
رویکرد مطرح‌شده در این کتاب، کاملاً هم‌راستا با فضای علمی و نوآورانه «جشنواره اندیشمندان و دانشمندان جوان» است؛ جشنواره‌ای که با تمرکز بر رشد ایده‌های خلاقانه، تلاش می‌کند زمینه‌ای برای شکوفایی استعدادهای فکری و بینش‌های نو فراهم آورد.
